I. UVOD: ŠTA JE SUFIZAM
Sufizam, arapski tasawwuf, unutrašnji je i mistični pravac islama koji teži neposrednom iskustvu božanske prisutnosti. Dok pravno–teološke škole naglašavaju vanjsku formu vjere, odnosno šerijat, sufizam ide dublje prema duhovnoj suštini, hakikatu, i ljubavi prema Bogu kao izvorištu svekolikog postojanja. Sufije sebe ne vide kao sljedbenike nove sekte ili posebne denominacije, nego kao ljude srca, ahl al–qalb, koji koračaju putem unutrašnjeg buđenja i očišćenja kroz ljubav, znanje i odanost. Njihov put nije u suprotnosti s islamom, nego predstavlja njegovo najintimnije i najunutrašnije lice.
II. ISTORIJA NASTANKA SUFIZMA
Sufizam se pojavio u prvim stoljećima nakon smrti poslanika Muhammeda, naročito u osmom i devetom vijeku, kao odgovor na rastući formalizam i racionalizam islamskih učenjaka toga vremena. Njegovi korijeni se nalaze u Kur’anu i hadisima, te u samom životu i ličnosti Poslanika, koji je svojim primjerom pokazivao skromnost, duhovnu dubinu i stalno prisjećanje Boga. U formiranju sufijske misli i prakse ulogu su imale i susjedne duhovne tradicije: ranohrišćanski monaški podvizi, neoplatonička filozofija, gnostička učenja, zoroastrijska predanja i indijske škole kontemplacije.
U jednom hadisu kudsiju, omiljenom među sufijama, navodi se Božija riječ: „Bio sam skriveno blago i htio sam biti spoznat, pa sam stvorio stvorenja da Me spoznaju.“ Ova rečenica postala je temeljno nadahnuće sufijskog puta, jer ukazuje da je cilj ljudskog postojanja otkriti i doživjeti Boga.
III. NAZIV I PORIJEKLO IMENA
Riječ sufi najčešće se povezuje s arapskom riječi suf, vuna, jer su rani mistici nosili jednostavne vunene haljine kao znak odricanja od svijeta i bogatstva. Drugi izvode pojam iz riječi safa, što znači čistoća, pa se sufija tumači kao onaj koji teži unutrašnjoj čistoći srca. Bilo da se naglašava vanjska jednostavnost ili unutrašnja prozirnost, oba značenja ukazuju na isto: na težnju da se čovjek oslobodi svega što zaklanja božansku svjetlost.
IV. TRI STEPENA ISLAMSKOG DUHOVNOG PUTA
Klasični sufijski autori razlikuju tri glavna stepena duhovnog puta. Prvi je šerijat, vanjski zakon, norme i propisi koji usmjeravaju vjernika u svakodnevnom životu. Drugi je tarikat, put kojim se ide ka Bogu pod vodstvom učitelja, muršida, koji poznaje unutrašnje prepreke i načine njihovog prevazilaženja. Treći je hakikat, spoznaja stvarnosti, neposredno iskustvo božanske prisutnosti koje prevazilazi riječi i pojmove. Pored ova tri stepena često se spominju i marifat, gnoza ili unutrašnje znanje, te fana, ugašenje ega i rastapanje u Bogu.
V. GLAVNI SUFIJSKI REDOVI
Tokom stoljeća sufizam se organizovao u tarikate, duhovne redove koji su okupljali učitelje i učenike. Među najpoznatijima su Qadiriyya, osnovana u Bagdadu u dvanaestom vijeku od Abdul–Qadira al–Jilanija, Naqshbandiyya, poznata po praksi tihog zikra, Mevleviyya, red derviša koji izvode sema ples, zasnovan na učenju Dželaluddina Rumija, te Chishtiyya u Indiji, poznata po naglasku na ljubavi i muzici. U Sjevernoj Africi se razvila Shadhiliyya, a postoje i Suhrawardiyya, Bektashiyya, Tijaniyya i mnogi drugi. Svaki od njih ima svoj način prakse, ali svi dijele zajedničku suštinu: ljubav prema Bogu i težnju ka spoznaji.
VI. SUFIJSKA FILOZOFIJA I TEOLOGIJA
Sufijska misao je bogata i slojevita. Tawhid, jedinstvo Boga, osnova je svih učenja: sve što postoji, postoji kroz Boga i u Bogu. Ljubav, mahabbah, ključ je otkrivanja božanske prisutnosti, jer se Bog spoznaje srcem, a ne samo razumom. Fana, nestanak ega, znači gašenje individualnog ja u moru božanske stvarnosti, dok baqa označava ostajanje u svijetu, ali iz nove svijesti prožete Bogom. Ishq, ekstatična ljubav, vodi mistika u stanje zanosa u kojem prestaju granice. Simbolično se govori i o boji Božijoj, rang-e-khuda, kao unutrašnjem pečatu prosvjetljenja.
VII. POZNATI SUFI MISTICI
Sufijska povijest obiluje velikanima. Rabi’a al–Adawiyya iz Basre bila je među prvim asketkinjama koje su učile da Boga treba voljeti bezinteresno, ne iz straha od kazne ili želje za nagradom. Al–Halladž, poznat po svom uzviku „Ana al–Haqq“, bio je pogubljen zbog hrabrog svjedočanstva jedinstva s Istinom. Džunejd al–Bagdadi učio je o „trijeznom ekstatičaru“, mistiku koji, iako uronjen u Boga, ostaje pribran. Ibn Arabi, jedan od najvećih sufijskih filozofa, razvio je doktrinu jedinstva postojanja, wahdat al–wujud. Jalaluddin Rumi, pjesnik ljubavi, napisao je Masnaviju, djelo koje mnogi nazivaju Kur’anom na perzijskom jeziku.
VIII. OBIČNE PRAKSE SUFIZMA
Sufijska praksa raznovrsna je, ali nekoliko oblika posebno se izdvaja. Najpoznatiji je zikr, spominjanje Boga kroz ponavljanje Njegovih imena radi pročišćenja srca. Zikr se može izvoditi naglas ili tiho, u grupi ili pojedinačno, često u ritmu disanja. Tu su i salavati, pohvale i pjesme posvećene Poslaniku i Bogu. Sema, ples derviša, oblik je kontemplacije kroz pokret u kojem se tijelo okreće oko svoje osi kao simbol božanskog centra. Muraqaba je meditativno posmatranje božanske prisutnosti u tišini. U tekijama se prakticiraju i zajednički rituali pod vodstvom šejha, koji povezuju učenike u zajedničko sjećanje na Boga.
IX. TAJNIJE I MANJE POZNATE PRAKSE
Sufije su razvile i unutrašnje metode rada. Nafas, mistika daha, podrazumijeva spajanje disanja i zikra, tako da se pri udahu izgovara „La ilaha“, a pri izdahu „illa Allah“. Khatm al–Khwajagan je niz molitvi i kružnog zikra kod Naqshbandija. Latifa sistem odnosi se na suptilne duhovne centre u tijelu koji se aktiviraju kroz praksu. Sirr, tajno znanje, prenosi se direktno od učitelja učeniku u tišini, jer se vjeruje da je prava spoznaja neizreciva. Neke škole njegovali su i rad s duhovnim bićima, kroz posebne molitve povezivali su se s vodičima i svecima. Khidma, služenje zajednici, također je viđeno kao put pročišćenja i smirivanja ega.
X. SIMBOLIKA I JEZIK SUFIJA
Sufijska poezija prepuna je simbola. Vino označava ekstazu i gubitak ega, ljubavnik je čovjek koji traži Boga, voljeni je sam Bog, put simbolizira duhovno čišćenje i prosvjetljenje, a ogledalo je srce koje, kad se očisti, postaje sposobno da reflektuje božansku svjetlost. Jezik simbola omogućava sufijskim pjesnicima i misliocima da izraze ono što se običnim riječima ne može obuhvatiti.
XI. SUFIZAM I ISLAM – ODNOS
Sufizam je sastavni dio islamske tradicije, ali kroz historiju je često bio osporavan od strane formalističkih učenjaka. Njegov naglasak na neposrednom iskustvu i unutrašnjem doživljaju ponekad je bio shvaćen kao prijetnja. U nekim periodima sufizam je bio progonjen, dok je u drugim bio slavljan i podržavan od vladara. Danas je rasprostranjen u svim dijelovima islamskog svijeta, a prisutan je i na Zapadu, gdje nalazi odjek među onima koji tragaju za živim iskustvom duhovnosti.
XII. ZAKLJUČAK: SUFIJSKO SRCE
Sufizam nije teorija ni filozofska rasprava, nego vatra u srcu onih koji traže Boga iz ljubavi, a ne iz straha. Iza svakog učenja i svakog imena stoji tišina u kojoj se duša pretvara u ogledalo božanske svjetlosti. Sufije su nas podsjetile da je smisao čovjeka ne u mnoštvu riječi, nego u unutrašnjem prisjećanju na Onoga od koga sve dolazi.
XIII. IZVORI
Među djelima koja su oblikovala savremeno razumijevanje sufizma ističu se knjige Williama Chitticka „The Sufi Path of Love“, Seyyeda Hosseina Nasra „Sufi Essays“, Idriesa Shaha „The Way of the Sufi“, te Annemarie Schimmel „Mystical Dimensions of Islam“. Neizostavna su i klasična djela kao što su Rumijev „Masnavi“ i Ibn Arabijev „Fusus al–Hikam“. Martin Lings je u djelu „What is Sufism?“ dao sažet, ali dubok uvod, dok je Hazrat Inayat Khan u „The Heart of Sufism“ naglasio univerzalnu poruku sufijske tradicije.
